
Alles over gasflessen voor op de camping en thuis
10 november, 2022 | Update: 28 februari, 2025
Even een gasfles kopen voor op de camping. Het klinkt zo simpel… En dat is het eigenlijk ook. Veel mensen die voor het eerst een gasfles kopen zijn een beetje huiverig. Is het veilig? Wat heb je allemaal nodig en hoe lang doe je met een gasfles? En welke gasdrukregelaar en gasslang moet je aansluiten, en hoe? Ik zet het allemaal voor je op een rij, zodat je precies weet waar je op moet letten als je een gasfles gaat kopen en gebruiken.
Een gasfles is niet alleen handig voor je campingkeuken of je skottelbraai. Veel mensen gebruiken hem ook thuis voor bijvoorbeeld de barbecue of een terrasverwarmer. Ook kun je een gasfles gebruiken voor een brander om onkruid weg te branden. Zolang je maar de juiste gasslang en gasdrukregelaar hebt, kun je een gasfles voor veel verschillende doelen gebruiken.
Inhoudsopgave
-
- Waar koop je een gasfles?
- Kamperen met een Gasbrander
- Welke gasslang heb ik nodig
- Aansluiting gasfles met slangpilaar, tule of wartel
- Beveiliging voor je gasfles – GasStop
- Wat is het verschil tussen butaan, propaan en LPG?
- LPG als brandstof in een gasfles
- Hoe kan ik mijn gasflessen vullen of omruilen?
- Verschillende gasflessen en regels per land
- Is een kunststof gasfles ook veilig?
- Hoe lang gaat een gasfles mee?
- Is koken op gas duurzaam?
- Tips voor het gebruik van gasflessen op de camping
- Hoe vol zit de fles met gas?
- Veilig gas gebruiken begint met een gasdrukregelaar
Waar koop je een gasfles?
Koop een gasfles altijd bij een erkende dealer of een gasvulstation. Kampeerwinkels zoals Obelink en ook bouwmarkten kunnen je adviseren en helpen een goede keuze te maken. Let er bij de aankoop van een gasfles in ieder geval op dat de verzegeling van de dealer is en niet is verbroken. Met een verzegelde gasfles van de dealer ben je namelijk zeker van een veilige, goed werkende en gekeurde gasfles die gevuld is met de juiste hoeveelheid gas.
Kamperen met een Gasbrander
Voor kampeerders die maar één of twee nachtjes gaan kamperen maar wel iets willen koken op de camping, kan een gascartouche met een gaspitje een uitkomst zijn: het neemt niet veel ruimte in en is snel gepakt. Dit is ook handig voor kampeerders die maar weinig spullen mee willen nemen, bijvoorbeeld omdat ze gaan backpacken of op fietsvakantie gaan.

Zelf gebruik ik voor korte kampeervakanties een kleine brander met gascartouches, ideaal voor soep en knakworstjes.
Welke gasslang heb ik nodig
Naast de gasdrukregelaar is de gasslang ook een essentieel onderdeel voor het veilig gebruiken van een gasfles. Een gasslang moet uiteraard ook aan een aantal eisen voldoen. Het spreekt voor zich dat je altijd een echte gasslang gebruikt, en niet een slang die eigenlijk voor iets anders is gemaakt, zoals een tuinslang. Een gasslang is niet duur en je kunt voor de camping met een standaard rubberen gasslang erg goed uit de voeten. Een rubberen gasslang moet je wel elke paar jaar (maximaal na vijf jaar) vervangen.
Een rubberen gasslang is gevoelig voor temperatuurverschillen, maar kan ook niet goed tegen bijvoorbeeld olie. Dus ook de olie die opspat bij het koken of barbecueën is schadelijk. Maak daarom na het koken altijd even je gasslang schoon om opgespatte olie te verwijderen. Je kunt er ook voor kiezen een betere kwaliteit gasslang te gebruiken. Die is wat duurder, maar vaak een stuk steviger en gaat ook langer mee.
Gasslang voor hoge druk of lage druk?
Je hebt twee types gasslang. Een voor hoge druk, en een voor lage druk. Lagedrukslangen mag je alleen aansluiten ná een gasdrukregelaar, dus nooit rechtstreeks op de gasfles. Een hogedrukgasslang sluit je aan tussen de gasfles en de gasdrukregelaar.
Een lagedrukgasslang moet je minstens elke vijf jaar vervangen. Een hogedrukgasslang kan soms langer mee. Er zijn zelfs gasslangen die levenslang mee kunnen gaan. Hoe robuust jouw gasslang ook is, je moet hem altijd minstens elke twee jaar laten controleren.
Aansluiting gasfles met slangpilaar, tule of wartel
Het aansluiten van een gasslang op je gasfles, gasdrukregelaar en het toestel waar je gas voor nodig hebt is vrij eenvoudig. Je hebt twee soorten aansluiting. Een slangpilaar is een langer staafje van een paar centimeter met wat ribbels erop. Duw je gasslang over de slangpilaar tot je hem niet verder krijgt. Door een licht draaiende beweging te maken krijg je hem er vaak wat makkelijker omheen. Daarna moet je hem met een slangklem of spanbeugel vast zetten. Een slangpilaar wordt overigens ook wel eens een tule-aansluiting genoemd. Het nadeel van het verbinden met een slangpilaar is dat het uiteinde van de slang, bij het klempunt, bij veel loshalen en vastzetten, broos wordt. Een gasslang die je op een slangpilaar aansluit moet je eerder vervangen.
Een wartel-aansluiting is de stevigste en betrouwbaarste verbinding tussen een gasslang en een gasfles of gastoestel. Een wartel is een metalen moer aan het uiteinde van de gasslang. Die moer heeft een schroefdraad waarmee je hem heel stevig op de gasfles of op het apparaat dat je gebruikt kunt vastdraaien. Het voordeel van een wartel-aansluiting is dat die niet makkelijk los komt. Je hebt wel een moersleutel of een passende steeksleutel nodig om de wartel stevig aan te draaien. Met de hand vast is niet genoeg, ook niet tijdelijk!
Beveiliging voor je gasfles – GasStop
Wie graag zeker wil zijn van een veilige gasinstallatie kan de GasStop gebruiken. Dit handig apparaatje doet drie dingen voor je. Allereerst sluit hij, in het geval van een groot gaslek, de gaskraan voor 100% af. Er kan dan simpelweg geen gas meer uit de gasfles stromen. Ten tweede kun je hem gebruiken als lektester. Handig als je bijvoorbeeld net alles hebt aangesloten en je zeker wilt zijn dat er niets lekt. En als laatste is het ook handig dat je hem kunt gebruiken om te zien hoeveel gas er nog in je gasfles zit. De GasStop schroef je altijd direct op je gasfles. Daarna monteer je pas je gasdrukregelaar en gasslang.

De GasStop glasfleszekering maakt het gebruik van gas veel veiliger
Wat is het verschil tussen butaan, propaan en LPG?
Nu je weet hoe je jouw gasfles veilig kunt aansluiten en gebruiken, kijken we naar waar het eigenlijk om gaat; het gas! In een gasfles zit een van deze drie gassen: propaan, butaan of LPG. Op je gasfles zal altijd een aanduiding staan wat er in de fles kan en mag zitten. Het grote verschil tussen propaan en butaan is de temperatuur waarop deze gassen nog bruikbaar zijn.
Propaan blijft goed werkzaam bij tot temperaturen tot maar liefst -40 graden. In de praktijk is dat trouwens eerder -30 graden. Maar ook daar kun je zelfs in het noorden van Scandinavië nog mee winterkamperen. Gasflessen uit Noord-Europa zijn bijna altijd standaard gevuld met propaan.
Gasflessen uit de zuidelijke landen zijn meestal gevuld met butaan. Butaan werkt niet meer goed bij temperaturen van rond het vriespunt of lager omdat butaan bij die temperatuur van nature vloeibaar is. Butaan is eigenlijk al niet meer handig als het kouder is dan vijf graden. Het vormt dan geen gas meer dat je kunt gebruiken. Butaan is dus niet geschikt als je ook bij koudere temperaturen eropuit trekt. De reden dat ze het in Zuid-Europa überhaupt gebruiken is dat butaan goedkoper is in gebruik. Het heeft een hogere verbrandingswaarde en levert dus meer warmte per kilo gas.
LPG als brandstof in een gasfles
LPG is een mix van propaan en butaan met nog een paar extra toevoegingen. Dit is hetzelfde gas als voor voertuigen die op LPG rijden. LPG wordt door experts niet echt aangeraden om mee te koken. De verhouding van de gassen verschilt sterk en de toevoegingen zijn ook niet altijd consistent.
Je hebt ook altijd speciale filters nodig om LPG te kunnen gebruiken voor je kooktoestel, verarming of kachel. Wie denkt dat LPG handig is omdat je het gewoon kan tanken komt ook bedrogen uit. Het is in Nederland namelijk verboden zelf een gasfles vullen met LPG. Sowieso kun je in Nederland op genoeg plekken je gasfles laten vullen of kun je – tegen betaling uiteraard – een lege gasfles omruilen voor een volle.
Hoe kan ik mijn gasflessen vullen of omruilen?
Het is verboden, en ook erg onverstandig, zelf je gasflessen te vullen. Gelukkig kun je een gasfles veilig, makkelijk, snel en relatief goedkoop laten vullen. Let er daarbij wel op dat niet alle flessen geschikt zijn om te laten vullen. Ben je zelf eigenaar van de fles, dan kan je de fles laten vullen. Daarvoor kun je terecht bij een gasfles vulstation. In alle andere gevallen is de dealer verantwoordelijk voor de fles en mag deze niet door derden gevuld worden. Dit is strafbaar.
Door heel Europa heen zijn er vulstations waar ze tegen een geringe vergoeding jouw gasfles weer bijvullen of omruilen voor een volle. Ook sommige grote campings, kampeerwinkels, tankstations en bouwmarkten hebben een omruilservice voor gasflessen. Op Eurocampings kun je bij een camping onder de voorzieningen ‘Eten, drinken en levensmiddelen’ zien of er een ruilmogelijkheid voor gasflessen is.
Verschillende gasflessen en regels per land
Helaas wordt er door heel Europa heen met verschillende systemen gewerkt voor gasflessen. Elke gasfles heeft weer een unieke aansluiting. Een Nederlandse drukregelaar past vaak niet op een buitenlandse gasfles. En jouw Nederlandse groene of grijze gasfles kun je ook maar op een beperkt aantal plekken vullen in het buitenland. Waar kun je dan precies terecht met welke merken gasflessen? We hebben een lijstje voor je gemaakt:
Welke merken gasflessen kun je waar ruilen of bijvullen?
- Benegas Light – propaan – Alleen omruilen. In Nederland en België
- Benegas Comfort Steel – Propaan – Alleen omruilen. In Nederland
- Primagaz – propaan – Alleen omruilen. In België
- Campingaz – butaan – Alleen omruilen, in alle EU-landen (behalve in Scandinavië)
- Antargaz – propaan – Alleen omruilen, in Benelux
- Groene of grijze stalen gasflessen – propaan – Ruilbaar en hervulbaar in Nederland, beperkt hervulbaar in Europa

Verplaats een gasfles altijd verticaal.
Is een kunststof gasfles ook veilig?
Ja, een kunststof gasfles is niet alleen veilig, maar in veel gevallen zelfs veiliger dan een stalen gasfles. Benegas Light is een goed voorbeeld van een innovatieve en veilige kunststof gasfles. In tegenstelling tot stalen gasflessen, die bij extreme hitte onder druk kunnen exploderen, is de composietconstructie van een Benegas Light fles ontworpen om gecontroleerd gas te laten ontsnappen. In geval van brand ontstaan er kleine, minuscule openingen waardoor het gas gelijkmatig vrijkomt en ontbrandt zonder dat de fles zelf explodeert. Dit maakt de fles veiliger in noodsituaties.
Naast de verhoogde veiligheid is een Benegas Light gasfles ook aanzienlijk lichter dan een traditionele stalen gasfles. Een 10 kg stalen gasfles kan tot wel 7,5 kg zwaarder zijn dan een vergelijkbare Benegas Light fles. Dit verschil in gewicht is een groot voordeel bij het beladen van een caravan, camper of boot, vooral wanneer je meerdere gasflessen nodig hebt.
Wel is het belangrijk te weten dat kunststof gasflessen, zoals Benegas Light, niet overal in het buitenland kunnen worden gevuld. In Nederland en België zijn er ruim 1.200 verkooppunten, maar bij reizen naar andere landen is het raadzaam vooraf te controleren of er omruilmogelijkheden zijn.
Hoe lang gaat een gasfles mee?
Zowel stalen als kunststof gasflessen hebben geen oneindige levensduur. Benegas Light gasflessen zijn voorzien van een keuringsdatum en moeten elke tien jaar opnieuw gekeurd worden. Omdat de gasfles in het statiegeldsysteem valt, ligt deze verantwoordelijkheid niet bij jou als gebruiker. Wanneer een gasfles aan het einde van de keuringstermijn komt, kun je hem eenvoudig omruilen voor een nieuw gekeurde fles bij een officieel verkooppunt.
Bij Benegas Light hoef je je dus geen zorgen te maken over de herkeuring. Je levert simpelweg je oude fles in en ontvangt een nieuw exemplaar met een volledige keuringstermijn. Dit is een groot voordeel ten opzichte van gasflessen die je zelf moet laten herkeuren, waarbij extra kosten en administratieve handelingen komen kijken.
Heb jij een gasfles van bijvoorbeeld Campingaz? Dan heb je een eigendomsfles. Dit betekent dat je de fles koopt en bij het omruilen alleen betaalt voor de vulling. Je krijgt altijd een goedgekeurde fles mee terug, maar je ontvangt geen statiegeld als je de fles definitief inlevert. Dit verschilt van de Benegas Light, waarbij je vooraf statiegeld betaalt en de fles in bruikleen hebt. Bij inleveren van de gasfles krijg je het statiegeld eenvoudig terugbetaald in de winkel.
Is koken op gas duurzaam?
Koken op gas kan duurzaam zijn, afhankelijk van het type gas dat je gebruikt. Benegas Light Biopropaan biedt een milieuvriendelijk alternatief voor fossiel propaangas.
Biopropaan wordt geproduceerd uit afval- en reststoffen, zoals gebruikte frituurolie en plantaardige vetten. Dankzij het Mass Balance-principe wordt de CO₂-uitstoot tot 80% verminderd ten opzichte van traditioneel propaan, terwijl de prestaties gelijk blijven.
Door te kiezen voor Benegas Light Biopropaan, kook je op een duurzamere manier zonder in te leveren op gemak. Of je nu thuis, op de camping of onderweg kookt, biopropaan is een verantwoorde keuze.
Koken of verwarmen met gas? = Koolmonoxidemelder gebruiken!
Gebruik je in je caravan, camper of tent een niet elektrische verwarming of kook je op gas? Dan is het altijd verstandig goed te blijven ventileren. Dat klinkt misschien gek als je het gas voor verwarmen van je camper of caravan gebruikt, maar je voorkomt daarmee dat eventuele koolmonoxide zich op kan hopen.
Koolmonoxide ontstaat bij een niet volledige verbranding van bijvoorbeeld gas of hout. Door te ventileren verklein je het risico op een dodelijke koolmonoxidevergiftiging. Nog veel beter en veiliger is het om een koolmonoxidemelder aan te schaffen. Die zijn niet duur en zijn vooral in de caravan en camper een onmisbaar onderdeel van veilig kamperen. In dit blog lees je meer over koolmonoxidevergiftiging voorkomen.
Goed ventileren is trouwens ook handig om overtollig vocht af te voeren. Als het minder vochtig is wordt het ook nog eens veel aangenamer warm in je camper, caravan of tent. Droge lucht voelt namelijk comfortabeler aan dan vochtige lucht.

Zet indien mogelijk ramen en deuren open om goed te ventileren, zeker tijdens het koken.
Tips voor het gebruik van gasflessen op de camping
- Gebruik, bewaar en vervoer je gasfles alleen rechtop! Een groot gedeelte van de inhoud is namelijk vloeibaar en kan eruit stromen als de gasfles niet rechtop staat.
- Plaats of bewaar je gasfles nooit in de volle zon. Door de warmte van de zon, kan de druk in de gasfles oplopen.
- Gebruik je je gasfles een tijdje niet? Sla hem dan veilig op. Liefst buiten of in een goed geventileerde schuur. Bewaar een gasfles nooit in een kelder of afgesloten ruimte. Eventueel lekkend gas kan dan ophopen en een explosie veroorzaken!
- Het omruilen en vullen van gasflessen in het buitenland kan soms lastig zijn. Neem bij langere kampeervakanties een extra gasfles mee, dan kom je zeker niet zonder gas te zitten.
- Kampeer je vaak in hetzelfde land? Dan zou je kunnen overwegen een gasfles te kopen die in dat land gangbaar is. Dan kun je die altijd bijvullen of omruilen.
- Kampeer je wel eens in de herfst, winter of vroege lente? Zorg dan dat je geen butaan gebruikt maar propaan. Butaan werkt namelijk niet meer bij temperaturen onder de vijf graden.
- Twijfel je of je gasdrukregelaar, gasslang of gasfles nog helemaal in orde is? Vervang dan altijd de onderdelen of ga met je gasfles naar een vulstation voor controle.
- Open en sluit de gaskraan op de gasfles nooit met gereedschap, je kunt het mechanisme dan beschadigen. Open en sluit een gaskraan alleen met de hand
- Vul nooit een propaangasfles met butaan.
- Gebruik je een gasfles in de winter? Houd er dan rekening mee dat als de gasfles leeg lijkt, hij nog wel gas zal bevatten. Door de lagere temperatuur is de druk lager. Sluit een gasfles dus altijd af als je hem niet gebruikt, ook al lijkt hij leeg!
- Staat jouw gasfles in de disselbak van je caravan of de garage van je camper? Zorg er dan voor dat de ventilatieopeningen aan de onderkant van altijd vrij zijn! Gas is namelijk zwaarder dan lucht en zakt naar beneden. Dek die nooit af tegen bijvoorbeeld kou of tocht. Anders kan eventueel lekkend gas niet weg en hoopt het zich op.
Hoe vol zit de fles met gas?
Er zijn verschillende manieren om de inhoud van een gasfles te controleren. Een eenvoudige methode is wegen: als je weet hoe zwaar een volle gasfles is, kun je de gebruikte fles wegen en zo berekenen hoeveel gas er nog in zit.
Daarnaast zijn er transparante gasflessen, zoals de Benegas Light, waarbij je eenvoudig kunt zien hoeveel gas er nog in de fles zit. Dit maakt het nog makkelijker om te bepalen wanneer je de fles moet omruilen.
Ter indicatie: met 10 kg propaan kun je ongeveer 24 uur gas gebruiken, afhankelijk van het verbruik van je apparaat. Zo weet je precies of je nog genoeg gas hebt om jouw (vega)burgertje goudbruin te bakken?
Veilig gas gebruiken begint met een gasdrukregelaar
Een drukregelaar is het belangrijkste onderdeel dat je nodig hebt als je een gasfles wilt gebruiken. Het gas in de gasfles staat namelijk onder hoge druk. Hoe warmer het is, hoe hoger die druk wordt. Als het buiten 30 graden is, kan de druk in de fles wel oplopen tot boven de 10 bar! 1 bar staat ongeveer gelijk aan de standaard luchtdruk. 10 bar betekent dus dat de druk in de fles 10 keer zo groot is als de luchtdruk.
Veel apparaten die gas gebruiken kunnen die druk niet aan. Het is voor de aangesloten apparaten belangrijk dat, hoe warm of koud het ook is, ze altijd een constante stroom aan gas krijgen. In een gasdrukregelaar zit een beweegbaar membraan. Die vervormt zo dat hij altijd exact dezelfde gastdruk doorgeeft, ongeacht de temperatuur en de druk in de gasfles. Daardoor ben je altijd zeker van de juist gasdruk voor je apparaten.
Op de camping meestal 30 mbar of 50 mbar gasdrukregelaar
De meeste kooktoestellen, campingkoelkasten en andere kampeerartikelen hebben een druk van nodig van 30 tot 50 millibar. Dat is slechts een fractie van de druk in de gasfles. Om die druk te verminderen en constant te houden heb je een gasdrukregelaar nodig. Is de druk namelijk (veel) lager of hoger? Dan kan het aangesloten apparaat niet goed functioneren.
Bij een te lage druk kan de verbranding van het gas bijvoorbeeld niet goed gaan, en dat kan weer leiden tot een te hoog gehalte van het levensgevaarlijke gas koolmonoxide. Is de druk te hoog, dan kan de temperatuur juist weer veel te hoog worden, hoger dan het apparaat aan kan. Gevolg is dat er dingen kunnen smelten of zelfs in brand vliegen. Nog gevaarlijker is dat de slang of het apparaat de druk niet aan kan. Er kan dan gas lekken en dat zorgt weer voor ontploffingsgevaar. Een passende gasdrukregelaar is dus essentieel!
Je kunt altijd op de verpakking en bij de papieren van het apparaat dat jij wilt aansluiten zien welke druk deze moet hebben. Dit staat vaak ook op een sticker of typeplaatje op het product zelf. Laat dat stickertje of plaatje dus altijd zitten, dan kun je eenvoudig controleren of je de juiste gasdrukregelaar gebruikt.
Gasdrukregelaar op de gasfles of op een vast punt
Je hebt twee soorten gasdrukregelaars. De een schroef je rechtstreeks op de gasfles zelf, de ander moet je met een hogedrukslang aansluiten op de gasfles. In veel campers en caravans is er al een gasdrukregelaar geïnstalleerd op een vast aansluitpunt. Je kunt de slang dan rechtstreeks verbinden met de gasfles en de gasdrukregelaar. Dat kan niet met een gewone gasslang, daar heb je altijd een hogedrukgasslang voor nodig.
Bij losse kooktoestellen, verwarmingen of andere losse gastoestellen moet je de gasdrukregelaar vaak op de gasfles zelf monteren. Vooral voor tentkampeerders is dit het geval. De gasslang sluit je eerst aan op de gasdrukregelaar en dan op jouw toestel. Je hebt dan een normale gasslang nodig, en niet een speciale die de hoge druk aan kan.
Gasdrukregelaar met afblaasbeveiliging voor campers en caravans
Sommige gasdrukregelaars hebben een afblaasbeveiliging. Dat is een speciaal dopje dat van de drukregelaar schiet als het membraan stuk gaat. Dit voorkomt dat het gas met een grote klap op een of meerdere van de aangesloten apparaten komt als de gasdrukregelaar het begeven heeft. Gasslangen en apparaten kunnen dan namelijk kapot gaan en gas lekken. En lekkend gas, vooral in een afgesloten ruimte zoals in een caravan of camper, is levensgevaarlijk. Het dopje van de afblaasbeveiliging schiet bij een overdruk los en het gas stroomt dan via die opening weg.
De ruimte waar de gasfles staat moet dan natuurlijk wel goed geventileerd zijn, want dat weglekkende gas moet natuurlijk wel ergens heen, anders wordt het weer gevaarlijk. Gelukkig zijn de gassen propaan, butaan en LPG zwaarder dan lucht, en zullen ze altijd naar beneden zakken. In een caravan of camper zie je daarom altijd een ventilatierooster op de grond van de ruimte waar de gasflessen staan. Het gas zakt daar doorheen wordt veilig naar buiten afgevoerd.
Is er geen ventilatierooster? Dan wordt er ook nog wel eens een dunne afvoerleiding gelegd vanaf de afblaasbeveiliging naar buiten. Ook dat is een prima oplossing. Het spreekt voor zich dat je dus nooit een open vuur hebt naast dat ventilatierooster. Dek hem ook nooit af! In je camper, caravan (en boot) is het verplicht een gasdrukregelaar met afblaasventiel te gebruiken.
Geen afblaasventiel bij rechtstreeks aansluiten!
Is jouw gasfles rechtstreeks, dus in dezelfde ruimte, op korte afstand, aangesloten op een toestel met een open vuur, zoals barbecue, kooktoestel of een kachel? Dan is het erg gevaarlijk om een gasdrukregelaar met afblaasventiel te gebruiken! Dat geldt ook als de gasfles in de buurt van andere bronnen staat waar vonken zijn of open vuur is. Als het membraan van de gasdrukregelaar het begeeft, stroomt er namelijk een grote hoeveelheid gas uit het afblaasventiel. Daar moet natuurlijk geen open vuur in de buurt zijn. Dan kan het weglekkende gas namelijk ontbranden, met alle risico’s van dien.

In dit geval is het niet verstandig om een gasdrukregelaar met afblaasventiel te gebruiken
Kampeer je toch liever zonder gasfles? Dat kan natuurlijk ook! Er zijn genoeg campings met een kookgelegenheid. Je hoeft dan alleen maar een of twee pannetjes mee te nemen, of er zijn zelfs al pannen beschikbaar op de camping.
*Dit artikel bevat affiliatelinks.
Laatste reacties